Prof. dr hab. Jan Rutkowski, założyciel i pierwszy kierownik Katedry Historii Gospodarczej Wydziału Prawno-Ekonomicznego Uniwersytetu Poznańskiego do 1949 r. urodził się 8 kwietnia 1886 r. w Warszawie, jako najstarszy syn Jana i Teodory Marianny z domu Wereszyńskiej. Jego ojciec był farmaceutą, jednym z twórców przemysłu farmaceutycznego w Polsce, właścicielem firmy farmaceutycznej „Motor” w Warszawie. Rutkowski uczęszczał do II Gimnazjum Męskiego w Warszawie, z którego został usunięty za udział w strajku szkolnym w 1905 r. Maturę zdał w gimnazjum w Nieżycie koło Kijowa. W latach 1905-1909 studiował historię na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego, pod kierunkiem Ludwika Finkla i Stanisława Zakrzewskiego. W 1909 r. przygotował referat „Skarbowość polska za Aleksandra Jagiellończyka”, który stał się podstawią do uzyskania stopnia doktora. Po uzyskaniu doktoratu wyjechał (1909-1912) do Włoch i Francji. We Włoszech był członkiem tzw. Ekspedycji Rzymskiej, która gromadziła i przygotowywała materiały z Archiwum Watykańskiego do wydawnictwa „Monumenta Poloniae Vaticana”. We Francji, dzięki stypendium fundacji Wiktora Osławskiego, uzyskanego w ramach Akademii Umiejętności, studiował m.in. w Ecole Pratique des Hautes Etudes w Paryżu. Od 1912 r. pracował w Biurze Statystycznym Wydziału Krajowego we Lwowie. W 1917 r. uzyskał stopień doktora habilitowanego z zakresu ekonomii politycznej na Wydziale Prawa i Umiejętności Politycznych Uniwersytetu Lwowskiego na podstawie rozpraw: „Studia nad organizacją własności ziemskiej w Bretanii w XVII wieku i Licytacje sądowe posiadłości włościańskich i małomiejskich w latach 1910-1912 z uwzględnieniem lat dawniejszych”. Od maja 1918 r. pracował w Wydziale Statystycznym MSW Królestwa Polskiego (późniejszym GUS). Od 1919 r. związany z Uniwersytetem Poznańskim jako profesor nadzwyczajny (od 1920 r. profesor zwyczajny), kierował Katedrą Historii Gospodarczej na Wydziale Prawno-Ekonomicznym. W latach 1920-32 był członkiem Głównej Rady Statystycznej. W roku akademickim 1922-23 był dziekanem Wydziału Prawno-Ekonomicznego. Ponadto był członkiem Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, pełnił funkcję wiceprezesa (w latach 1919-20), sekretarza generalnego (w latach 1920-23) i przewodniczącego Komisji Historycznej (w latach 1921-31). Od 1924 r. członek korespondent, a od 1932 r. członek rzeczywisty PAU. Był także członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Société d’historie du droit w Paryżu i Fédération des Sociétés Historiques de l’Europe Orientalne oraz innych. Jego starania (wraz z Franciszkiem Bujakiem) doprowadziły do wyodrębnienia badań historyczno-gospodarczych jako samodzielnej dyscypliny naukowej w Polsce. Od 1931 prof. Rutkowski wraz z prof. Bujakiem założyli i wydawali „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” początkowo we Lwowie, a od 1945 r. w Poznaniu.
Podczas II wojny światowej pracował jako dyrektor (i zarazem współwłaściciel) w zakładach „Motor” w Warszawie. Działał również w tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich. Po wojnie prof. Rutkowski współpracował przy odbudowie struktur Uniwersytetu Poznańskiego oraz Instytutu Zachodniego, z którym następnie współpracował. W 1948 r. przyczynił się do powstania Międzywydziałowego Instytutu Historycznego, którego zastał dyrektorem. Prof. Rutkowski był jednym z twórców i pierwszych propagatorów historii gospodarczej w Polsce. Angażował się także w prace na rzecz dydaktyki i organizacji szkolnictwa wyższego. Odbierając w 1948 roku nagrodę naukową miasta Poznania w słowie podziękowania stwierdził:
<W całej pełni oceniam materialną stronę odznaczenia” praca naukowca wymaga w pierwszym rzędzie spokojnej głowy, uwolnienia od gonitwy za dorywczymi dodatkowymi zarobkami, jak również różnego rodzaju materialnych przedmiotów, jakimi dla humanisty są przede wszystkim książki. (…) O wiele wyżej jednak cenię sobie moralną stronę. [Kronika miasta Poznania, 1948, R. XXI, nr 2, s. 149]
W 1911 r. poślubił Eugenię Jabłońską (1883-1968), miał dwie córki Antoninę i Halinę. Zmarł 21 maja 1949 r. w Poznaniu i został pochowany na cmentarzu Górczyńskim w Poznaniu.
Najważniejsze publikacje prof. Jana Rutkowskiego:
Klucz brzozowski biskupstwa przemyskiego w wieku XVIII, (1910).
Statystyka zawodowa ludności wiejskiej w Polsce w drugiej połowie XVI wieku, (1918).
Poddaństwo włościan w XVIII wieku w Polsce i niektórych innych krajach Europy, (1921).
Skup sołectw w Polsce w XVI wieku, (1921).
Zarys gospodarczych dziejów Polski w czasach przedrozbiorowych, (1923, wyd. francuskie 1927).
Zagadnienie reformy rolnej w Polsce w XVIII wieku na tle reform przeprowadzonych we wsiach miasta Poznania, (1925).
Podział dochodów w żupach ruskich za Zygmunta Augusta, (1928).
Badania nad podziałem dochodów w Polsce w czasach nowożytnych, (1938).
Historia gospodarcza Polski. Czasy przedrozbiorowe, (1946).
Historia gospodarcza Polsk. Czasy porozbiorowe do 1918 roku, (1950).
Literatura: J. Topolski, Jan Rutkowski, [w:] „Wielkopolski Słownik Biograficzny”, PWN, Warszawa-Poznań, 1981, s. 633-634. J. Topolski, Rutkowski Jan, [w:] „PSB”, t. 33, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław, Warszawa, Kraków, 1991-1992, s. 227-230. J. Topolski, Jan Rutkowski, [w:] „Wielkopolanie XX wieku”, red. A. Gulczyński, Wydawnictwo WBP, Poznań 2001, s. 443-452.
dr Marcin Graban