Prof. dr Czesław Łuczak, kierownik Katedry (następnie Zakładu) Historii Gospodarczej w latach 1962-1992, urodził się 19 lutego 1922 r. w Kruszwicy. W wieku dziesięciu lat wraz z rodzicami – Michałem i Jadwigą z domu Stajszczak – zamieszkał w Mogilnie. Bezpośrednio przed wybuchem II wojny światowej uzyskał świadectwo dojrzałości w Gimnazjum i Liceum w Trzemesznie. Podczas okupacji był początkowo robotnikiem rolnym, a następnie pracował od grudnia 1941 r. w charakterze księgowego. W latach 1945-1948/49 odbył Studia na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu Poznańskiego. Uczęszczał na seminarium prowadzone przez jednego z najwybitniejszych polskich historyków gospodarczych Jana Rutkowskiego, pod którego kierunkiem napisał pracę magisterską i rozpoczął prace na rozprawą doktorską (ze względu na śmierć profesora Rutkowskiego w końcowej fazie przewodu promotorem był profesor Zygmunt Wojciechowski). W latach 1946-1992 pracował na Uniwersytecie Poznańskim (od 1955 r. im. Adama Mickiewicza), na którym przeszedł wszystkie szczeble awansu naukowego. W 1953 r. został adiunktem, w 1955 roku otrzymał tytuł naukowy i stanowisko docenta, w 1960 r. tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego, a w I966 roku tytuł profesora zwyczajnego.
W dorobku naukowym prof. Cz. Łuczaka można wyróżnić pięć głównych dziedzin: 1) okupacja niemiecka Polski i Europy podczas drugiej wojny światowej; 3) polsko-niemieckie stosunki gospodarcze i polityczne; 4) dzieje Polski podczas drugiej wojny światowej; 4) dzieje gospodarcze Wielkopolski; 5) dzieje gospodarcze Niemiec. Powyższej problematyce poświęcona była zdecydowana większość z opublikowanych przez niego prawie 50 książek oraz około 400 innych prac, spośród których szczególnie znaczące miejsce w polskiej zdobyły: „Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce” (1979), „Od Bismarcka do Hitlera. Polsko-niemieckie stosunki gospodarcze” (1988), „Polska i Polacy w II wojnie światowej” (1993), „Dzieje gospodarcze Wielkopolski w okresie zaborów 1815-1918” (2001) i „Dzieje gospodarcze Niemiec w latach 1871-1990” (Tom 1 – 2004; Tom 2. 2006). Ważną pozycję w dorobku naukowym Cz. Łuczaka zajmuje 9 tomów wydawnictw źródłowych. Z sześciu tomów dotyczących II wojny światowej, trzy wydane zostały w ramach serii „Documenta Ocupationis”.
Prof. Cz. Łuczak zajmował się również historią regionalną, w tym szczególnie badaniami nad dziejami powiatu mogileńskiego, których owocem było opublikowanie pod Jego redakcją trzech tomów „Studiów z dziejów ziemi mogileńskiej” oraz obszernej, gruntownie udokumentowanej monografii „Dzieje Mogilna” (wyd. 1998) jego autorstwa. Wychowany w duchu pracy organicznej, był jednocześnie inicjatorem, współautorem i redaktorem cyklu popularnonaukowych monografii miast w ramach. Wspólnie z prof. Jerzym Topolskim zainicjował i do końca życia współredagował, wydawane w językach kongresowych, czasopismo „Studia Historiae Oeconomicae”. Z jego inicjatywy uruchomione zostały w Wydawnictwie PSO dwie serie prac: „Dzieje gospodarcze Wielkopolski” i „Dzieje gospodarcze Polski”.
Przez ponad 30 lat prowadził seminarium magisterskie i doktorskie. Wypromował ponad 300 magistrów i 49 doktorów. Dziesięciu jego uczniów habilitowało się, sześciu zostało profesorami, a dwóch piastowało godność rektorów szkół wyższych.
Od 1956 r., obok działalności naukowej, pełnił odpowiedzialne funkcje w hierarchii organizacyjnej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu: prodziekana (1956-1960) i dziekana (1960-1962) Wydziału Filozoficzno-Historycznego, prorektora (1962-1965) i rektora (1965-1972) UAM oraz dyrektora Instytutu Historii (1968-1981 i 1987-1990). Od roku 1962 aż do przejścia na emeryturę był kierownikiem Katedry (później Zakładu) Historii Gospodarczej. Przez wiele lat przewodniczył też Komitetowi Redakcyjnemu Wydawnictwa Naukowego UAM i Radzie Naukowej Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich – Instytutu Pamięci Narodowej oraz był członkiem Rady Naukowej Instytutu Zachodniego, Prezydium Komisji Badań Regionalnych PAN przy oddziale poznańskim, Komisji II Wojny Światowej Komitetu Nauk Historycznych PAN, Prezydium Komisji Historii Gospodarczej PAN i Centralnej Komisji do Spraw Tytułu Naukowego i Stopni Naukowych.
Za swoje osiągnięcia naukowe i organizacyjne był wielokrotnie odznaczany w tym m.in. Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Otrzymał również najwyższe wyróżnienie przyznawane przez UAM Palmae Universitatis Studiorum Posnaniensis oraz był doktorem honoris causa uniwersytetów w Charkowie i w Halle.
Zmarł 10 sierpnia 2002 r. do końca pracując naukowo na trzecim tomem „Historii gospodarczej Niemiec”. Jego dorobek stawia go w szeregu czołowych polskich historyków gospodarczych i jednocześnie najwybitniejszych w świecie znawców II wojny światowej i systemów okupacyjnych.
Poza wymienionymi wcześniej do najważniejszych publikacji prof. Cz. Łuczaka należą:
„Kraj Warty” 1939-1945. Studium historyczno-gospodarcze okupacji hitlerowskiej (1972).
Polscy robotnicy przymusowi w Trzeciej Rzeszy podczas II wojny światowej (1974).
Polityka ekonomiczna III Rzeszy w latach drugiej wojny światowej (1982).
Dzieje gospodarcze Niemiec 1871-1945 (1984).
Zagłada (1989).
Dzień po dniu w okupowanym Poznaniu (1989).
Dzień po dniu w okupowanej Wielkopolsce i na Ziemi Łódzkiej (Kraj Warty) (1989).
Praca przymusowa Polaków w III Rzeszy (1989).
Pod niemieckim jarzmem. Kraj Warty 1939-1945 (1996).
Literatura:
1. Benon Miśkiewicz, Profesorowi Czesławowi Łuczakowi z dedykacją dzieła [w:] „Gospodarcze przesłanki historii społecznej”, kom. red. B. Miśkiewicz, W. Szulc, J. Topolski. Poznań 1982, s. 7-13.
2. Witold Szulc, Profesor Czesław Łuczak. Uczony, organizator życia naukowego i szkolnictwa wyższego, [w:] „Wizje i rzeczywistość. Studia o społeczeństwie, gospodarce i polityce”, red. S. Kowal, W. Szulc, R. Macyra, Poznań 2002, s. 41-49.
3. Stefan Kowal, Czesław Łuczak, [w:] „Wybitni historycy wielkopolscy”, pod red. Jerzego Strzelczyka, Poznań 2010, s. 729-744.